Βασικός μηχανισμός αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στην ΕΕ είναι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να αποτελεί το μόνο άμεσα εκλεγμένο θεσμικό όργανο. Ωστόσο, η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση και η ανάθεση εκτεταμένων ρυθμιστικών αρμοδιοτήτων στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχουν αναδείξει την ανάγκη για συμμετοχικά εργαλεία όπως οι εκτενείς και πολλαπλές διαβουλεύσεις που επιτρέπουν σε κοινωνικούς φορείς να συμβάλλουν στη διαδικασία χάραξης πολιτικής.
Η Λευκή Βίβλος για την Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση (2001)
Η Λευκή Βίβλος υπήρξε τομή, διότι:
- αναγνώρισε ρητά ότι το “δημοκρατικό έλλειμμα” δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με θεσμικές μεταρρυθμίσεις,
- πρότεινε τη θεσμοθέτηση της συμμετοχής της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στις διαβουλεύσεις,
- θεσμοποίησε την έννοια της συμπληρωματικότητας μεταξύ αντιπροσωπευτικής και συμμετοχικής δημοκρατίας.
Η πρακτική εφαρμογή: επικουρικότητα και αναλογικότητα
Παρά τη φιλοδοξία, η συμμετοχή των κοινωνικών φορέων ρυθμίστηκε στην πράξη από το Πρωτόκολλο για την Επικουρικότητα και την Αναλογικότητα (Συνθήκη Άμστερνταμ, 1997).
Το πρωτόκολλο:
- απαιτεί “εκτίμηση διοικητικών και οικονομικών επιβαρύνσεων” σε δημόσιες αρχές και “οικονομικούς φορείς”,
- δίνει έμφαση σε ποσοτικούς δείκτες και σε τεκμηρίωση κόστους/οφέλους,
- δημιουργεί ένα τεχνικό πλαίσιο στο οποίο τα εταιρικά λόμπι έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα.
Η συνέπεια ήταν η υπερ-αντιπροσώπευση εταιρικών ομάδων: 60–70% των συμμετεχόντων σε διαβουλεύσεις, expert groups και συναντήσεις προέρχονται από τον επιχειρηματικό τομέα .
Εάν η ΕΕ διαβουλευόταν πιο ισότιμα με τις διαφορετικές κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες, η συμμετοχή θα ήταν πιο ουσιαστική και η ποιότητα της δημοκρατίας θα βελτιωνόταν .
Ταυτόχρονα όμως, οι εξελίξεις των τελευταίων ετών αναδεικνύουν μια αντίρροπη τάση: μια πολιτική βούληση να κοπεί η δημόσια χρηματοδότηση και να περιοριστεί η συμμετοχή των ΜΚΟ, σε συνδυασμό με μια στροφή της ΕΕ προς “αδιαμεσολάβητες” μορφές συμμετοχής των πολιτών που λειτουργούν περισσότερο συμβολικά παρά ουσιαστικά.